Big decision of RBI भारतीय अर्थव्यवस्थेचा कणा म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या चलन व्यवस्थेमध्ये रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया (आरबीआय) महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावत आहे. अलीकडील काळात आरबीआयने घेतलेले निर्णय आणि त्यांचे दूरगामी परिणाम यांकडे संपूर्ण देशाचे लक्ष लागले आहे. विशेषतः २००० रुपयांच्या नोटा मागे घेण्याचा निर्णय आणि आता २०० रुपयांच्या नोटांसंदर्भातील नवीन धोरण यामुळे चलन व्यवस्थापनाची चर्चा पुन्हा एकदा ऐरणीवर आली आहे.
२००० रुपयांच्या नोटांचा प्रश्न अजूनही कायम आहे. गेल्या वर्षी आरबीआयने या नोटा चलनातून मागे घेण्याचा ऐतिहासिक निर्णय घेतला. या निर्णयामागे काळा पैसा नियंत्रित करणे, डिजिटल व्यवहारांना प्रोत्साहन देणे आणि चलन व्यवस्थेचे सुयोग्य व्यवस्थापन करणे हे प्रमुख उद्दिष्ट होते.
मात्र, अनेक महिने उलटूनही सर्व २००० रुपयांच्या नोटा बँकांमध्ये जमा झालेल्या नाहीत. काही नागरिकांकडे अजूनही या नोटा शिल्लक असण्याची शक्यता वर्तवली जात आहे, जे आरबीआयसाठी चिंतेचा विषय बनला आहे.
आता नव्याने आरबीआयने २०० रुपयांच्या नोटांबाबत घेतलेला निर्णय चर्चेचा विषय ठरला आहे. या निर्णयानुसार, १३५ कोटी रुपयांच्या २०० रुपयांच्या नोटा बँकांकडून मागवण्यात येणार आहेत.
या निर्णयामुळे अनेकांच्या मनात २००० रुपयांच्या नोटांसारखीच ही प्रक्रिया असेल का, अशी शंका निर्माण झाली. मात्र, आरबीआयने स्पष्ट केले आहे की हा निर्णय नोटा बंद करण्यासाठी नसून, केवळ खराब झालेल्या नोटा बदलण्यासाठी आहे.
चलन व्यवस्थापनात नोटांची गुणवत्ता राखणे हा महत्त्वाचा भाग आहे. दैनंदिन वापरामुळे नोटा फाटणे, त्यांचा रंग उडणे किंवा अन्य प्रकारे खराब होणे हे नैसर्गिक आहे. अशा नोटा व्यवहारांसाठी अयोग्य ठरतात आणि त्या बदलणे आवश्यक असते.
याच कारणास्तव आरबीआयने हा निर्णय घेतला आहे. गेल्या सहा महिन्यांत विविध मूल्यांच्या नोटांची तपासणी करून खराब नोटा शोधण्यात आल्या आहेत. केवळ मोठ्या मूल्यांच्या नोटांपुरतीच ही मोहीम मर्यादित नाही.
१० रुपयांच्या २३० कोटी रुपयांच्या नोटा, २० रुपयांच्या १३९ कोटी रुपयांच्या नोटा आणि ५० रुपयांच्या १९० कोटी रुपयांच्या नोटा बाजारातून मागवण्यात आल्या आहेत. विशेष म्हणजे १०० रुपयांच्या नोटांचा वापर मोठ्या प्रमाणावर होत असल्याने, ६०० कोटी रुपयांच्या १०० रुपयांच्या नोटाही परत मागवण्यात आल्या आहेत.
२००० रुपयांच्या नोटा बंद केल्यानंतर २०० रुपयांच्या नोटांचा वापर लक्षणीयरीत्या वाढला आहे. या वाढत्या वापरामुळे या नोटा अधिक प्रमाणात खराब होत आहेत. बँकिंग क्षेत्रातील तज्ज्ञांच्या मते, २०० रुपयांच्या नोटांचा वापर दैनंदिन व्यवहारांमध्ये मोठ्या प्रमाणात होत असल्याने त्या लवकर खराब होतात आणि म्हणूनच आरबीआयला त्या मागे घ्याव्या लागत आहेत.
भारतासारख्या विशाल देशात चलन व्यवस्थापन हे एक मोठे आव्हान आहे. ग्रामीण भागात अजूनही रोख व्यवहारांचे प्रमाण जास्त आहे, तर शहरी भागात डिजिटल पेमेंटचा वापर वाढत आहे. या दोन्ही प्रकारच्या गरजा लक्षात घेऊन चलनाचे व्यवस्थापन करणे आवश्यक आहे. आरबीआयच्या दृष्टीने, भविष्यात रोख आणि डिजिटल व्यवहारांमध्ये योग्य समतोल राखणे महत्त्वाचे आहे.
नवीन तंत्रज्ञानाचा वापर करून अधिक टिकाऊ आणि सुरक्षित नोटा तयार करण्याचेही आरबीआयचे नियोजन आहे. यामुळे नोटा लवकर खराब होण्याचे प्रमाण कमी होईल आणि चलन व्यवस्थापनाचा खर्चही कमी होईल. २०० रुपयांच्या नोटांबाबत घेतलेला निर्णय हा याच दीर्घकालीन नियोजनाचा भाग आहे.
सध्याच्या परिस्थितीत नागरिकांनी कोणत्याही अफवांवर विश्वास ठेवू नये, असे आवाहन आरबीआयने केले आहे. २०० रुपयांच्या नोटा बंद होत नाहीत, केवळ खराब झालेल्या नोटा बदलण्यासाठी त्या मागवण्यात येत आहेत.
चलन व्यवस्थापनाच्या या प्रक्रियेत नागरिकांचा सहभाग महत्त्वाचा आहे. खराब नोटा बँकांमध्ये जमा करून त्या बदलून घेणे, डिजिटल व्यवहारांचा योग्य वापर करणे आणि चलनाच्या सुरक्षिततेबाबत जागरूक राहणे या गोष्टी प्रत्येक नागरिकाने लक्षात ठेवणे आवश्यक आहे.