ST bus, travel भारतीय रेल्वे ही देशाची जीवनवाहिनी मानली जाते. दररोज लाखो प्रवासी रेल्वेच्या माध्यमातून आपल्या गंतव्यस्थानी पोहोचतात. या प्रवाशांमध्ये मोठ्या संख्येने ज्येष्ठ नागरिकांचा समावेश असतो.
कोविड-19 च्या महामारीपूर्वी, भारतीय रेल्वेने ज्येष्ठ नागरिकांसाठी विशेष सवलतींची व्यवस्था केली होती. परंतु, महामारीच्या काळात या सर्व सवलती स्थगित करण्यात आल्या. आता, परिस्थिती सामान्य होत असताना, ज्येष्ठ नागरिकांसाठी या सवलती पुन्हा सुरू करण्याची मागणी जोर धरत आहे.
कोविड-पूर्व काळातील सवलती महामारीपूर्वीच्या काळात, भारतीय रेल्वेने ज्येष्ठ नागरिक महिला प्रवाशांना ५० टक्के तर पुरुष प्रवाशांना ४० टक्के इतकी लक्षणीय सवलत दिली होती.
ही सवलत मिळवण्यासाठी महिलांचे वय ५८ वर्षांपेक्षा जास्त तर पुरुषांचे वय ६० वर्षांपेक्षा जास्त असणे आवश्यक होते. या सवलतीमुळे अनेक ज्येष्ठ नागरिकांना आर्थिक दृष्ट्या दिलासा मिळाला होता आणि त्यांच्या प्रवासाचा खर्च कमी झाला होता.
महामारीनंतरची स्थिती कोविड-19 च्या महामारीमुळे संपूर्ण देशात लॉकडाउन जाहीर करण्यात आला आणि रेल्वे सेवा बंद करण्यात आली. जेव्हा रेल्वे सेवा पुन्हा सुरू झाली, तेव्हा ज्येष्ठ नागरिकांसाठीच्या सवलती स्थगित करण्यात आल्या. त्यामुळे ज्येष्ठ नागरिकांना इतर सामान्य प्रवाशांप्रमाणेच संपूर्ण तिकीट दर भरावा लागत आहे. या निर्णयामुळे अनेक ज्येष्ठ नागरिकांवर आर्थिक बोजा पडला आहे.
वाढती प्रवासी संख्या रेल्वे मंत्री अश्विनी वैष्णव यांनी दिलेल्या आकडेवारीनुसार, कोरोना महामारीनंतर ज्येष्ठ नागरिकांच्या रेल्वे प्रवासात लक्षणीय वाढ झाली आहे. २० मार्च २०२० ते ३१ मार्च २०२१ या कालावधीत १.८७ कोटी ज्येष्ठ नागरिकांनी रेल्वेने प्रवास केला. तर १ एप्रिल २०२१ ते फेब्रुवारी २०२२ दरम्यान ही संख्या वाढून ४.७४ कोटी झाली. ही वाढती संख्या लक्षात घेता, सवलतींचे पुनरुज्जीवन महत्त्वाचे ठरू शकते.
नवीन प्रस्तावित योजना आता IRCTC नवीन स्वरूपात सवलत योजना आणण्याच्या विचारात आहे. या नवीन योजनेनुसार:
१. सवलत मिळवण्यासाठी प्रवाशांना आरक्षण फॉर्ममध्ये विशेष डिस्काउंट कॉलम भरावा लागेल. २. प्रत्येक ज्येष्ठ नागरिक प्रवाशाला वर्षातून दोन ते तीन वेळाच ही सवलत उपलब्ध असेल. ३. विशेषत: स्लीपर क्लासमध्ये ही सवलत दिली जाण्याची शक्यता आहे.
स्लीपर क्लासवरील विशेष लक्ष रेल्वे प्रशासनाने स्लीपर क्लासमध्ये सवलत देण्याचा विचार करण्यामागे एक महत्त्वाचा तर्क आहे. सामान्यत: उच्च वर्गीय किंवा श्रीमंत प्रवासी या वर्गात प्रवास करत नाहीत. त्यामुळे खरोखर गरजू असलेल्या ज्येष्ठ नागरिकांना या सवलतीचा लाभ मिळू शकेल. हा निर्णय सामाजिक न्यायाच्या दृष्टिकोनातून महत्त्वाचा मानला जात आहे.
जरी सरकार सवलती पुन्हा सुरू करण्याच्या विचारात असले, तरी अद्याप कोणताही अधिकृत निर्णय जाहीर झालेला नाही. सवलतींचे स्वरूप, त्यांची व्याप्ती आणि अंमलबजावणीची पद्धत यासंबंधी अनेक प्रश्न अनुत्तरित आहेत. ज्येष्ठ नागरिकांच्या वाढत्या संख्येमुळे या योजनेचा आर्थिक बोजा रेल्वे प्रशासनावर पडणार आहे.
भारतीय रेल्वेने ज्येष्ठ नागरिकांसाठी सवलती पुन्हा सुरू करण्याचा निर्णय घेतल्यास, तो निश्चितच स्वागतार्ह ठरेल. मात्र, या सवलतींचे स्वरूप बदलण्याची शक्यता आहे. नवीन व्यवस्थेत सवलतींचा लाभ मर्यादित स्वरूपात आणि विशिष्ट वर्गांसाठीच उपलब्ध असू शकतो. या निर्णयामुळे एका बाजूला ज्येष्ठ नागरिकांना दिलासा मिळेल, तर दुसऱ्या बाजूला रेल्वे प्रशासनाचे आर्थिक नियोजन सुरळीत राहील अशी अपेक्षा आहे.
